خویندنەوەیەک بۆ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران

هەڵبژاردنی داهاتوو بۆ خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کە دەبێت لەنێوان مانگی (10 بۆ مانگی 11) ئەم ساڵدا ئەنجام بدرێت ،یەکیکە لەو پرسانەی کە بە گرنگیەوە لێدەروانڕێت لەڕوی نەخشەی سیاسی ئایندەی عێراق لە دەرنجامی داواکاری دەنگدەران و دۆستانی عێراق و ئەو گۆڕانکاریانە لەناوچەکەدا ڕویانداوە، بۆیە لەئێستادا کات درنگە و زوو نییە دەست بە ئامادەکاریەکانی پرۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەران بکرێت، دیارە شاراوە نییە بۆ هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردنیش ئامادەکاری پێویستە، لەوانە چوارچێوەی دەستوری و یاسایی ، ئامادەکاری کۆمسیۆنی هەڵبژاردن، تەرخان کردنی بودجە.

لە بابەتی پێشوماندا بە ناوی (دەرفەتێک بۆ چاکسازی بەر لەهەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەران) تیشکمان خستە سەر چەند لایەنێکی تایبەتی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، لێرەدا هەوڵ دەدەین خوێندنەوەیەکی گشتگیر بۆ چوارچێوەی و یاساییەکەی بکەین لەبەر ڕۆشنایی دەقەکانی دەستووردا.

سەرکەوتنی هەر پرۆسەیەکی هەڵبژاردنیش بەندە بە ئامادەکاری پێش وەختە بۆ دوو کۆڵەکەی هەڵبژاردن کە خۆی لە: بەهێزکردنی چوارچێوەی یاسایی و بەهێزکردنی دەستپاکی لە بەرێوەبردنی هەڵبژاردندا دەبینێتەوە.

چوارچێوەی دەستوری: ماددەی ( 13) ی دەستور جەختە دەکاتەوە کە:
یەكەم: ئەم دەستورە بە یاساى باڵاو هەرە بەرز دادەنرێت لە عێراقداو،  پێویستە لە هەموو شوێنێكى عێراقدا پابەندبن پێوەى بە بێ جیاوازى.

 دووەم: نابێت یاسایەك دابنرێت پێچەوانەى ئەم دەستورە بێت.

گرنگتر لەمەشیان لە ماددەى(130)ی دەستوریش دووپاتی دەکاتەوە (یاسا كارپێكراوەكان كاریان پێدەكرێت ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە یان هەموار نەكرابن بەگوێرەى حوكمەكانى ئەم دەستوورە.) کەواتە ئەو دووبنەما دەستوریە نەخشە رێگای یاسا دانانن و دەبێت  پابەندبن پێەوە.

جگە لەو دوو ماددەی دەستور کە لەسەرەوە ئاماژەمان پێدان ،چەندین بنەمای تر لەماددەکانی دەستوری ساڵی 2005 ئاماژەیان بەکۆمەڵی بنەمای تایبەت بە سەروەری یاسا و سەروەری گەل و جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان دەرکردنی یاسا و پرسی پەیوەندیدار بە هەڵبژاردن وە لە دوو توێی ماددەکانی رێکخراون وەک نەخشە ڕێگا بۆ ئەنجومەنی نوێنەران بە یاسا رێکیان بخات، گەر سەرنج بدەین لە ماددەی پێنجەمی دەستووری عێراق جەخت دەکاتەوە کە(سەروەرى بۆ یاسایە، گەلیش سەرچاوەى دەسەڵات و شەرعیبوونیەتى، كە بە هۆى دەنگدانى ڕاستەوخۆو نهێنیەوە لە ڕێى دام و دەزگا دەستووریەكانەوە ئەنجامى دەدات  . بۆ نمونە لەماددەی شەشەمیش دا پێداگری لەسەر (ئاڵوگۆڕى دەسەڵات ئاشتیانەو لە ڕێى ئەو میكانیزمە دیموكراسیانەوە دەبێت كە لەم دەستوورەدا ئاماژەیان پێكراوە. لە ماددەی بیستی دەستوریشدا هاتوە (هەموو هاوڵاتیەك بە ژن و پیاوەوە مافى بەشداریكردنی لە كاروبارى گشتى و شاد بوون بە مافە سیاسیەكان هەیە لەوانە مافى دەنگدان و هەڵبژاردن و خۆپاڵاوتن. کەواتە بنەماو جوارچێوەی دەستوری بۆ پرسی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بۆ ماددەی ( 3، 5،٦ ،13، 20. 49 ،56) ماددەکانی تری پەیوەندیدار دەگەڕێتەوە.

وە بە دیاریکراویش لەبەر ڕۆشنایی ماددەی 49/ سێیەم /مەرجەكانى كاندیدەكان و دەنگدەران و هەرچى پەیوەندى بە هەڵبژاردنەوە هەیە بە یاسا دیاری دەكرێت. ئەنجومەنی نوێنەران یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بەر مەبنای ئەم دەقە و دەقەکانی تر دەرکردوە.

چوارچێوەی یاسایی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران
یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوینەران:

پاڵپشت بەو ماددە دەستوریانەی لەسەروە ئاماژەمان پێدان لەدوای پەسەندکردنی دەستوری عێراقی فیدڕاڵ لەساڵی 2005وە ئەنجومەنی نوینەران یاسای هەڵبژاردنی بۆ ئەنجومەنی نوێنەران دەرکردوە، لەهەمان کاتدا لە خولی یەکەمەوە بەدیاریکراوی (2005 بۆ 2023) بە بەردەوامی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران یان هەموار کراوە ، یان بەتەواوی هەڵوەشێنراوەتە، بێ گومان ئەم کردارەی لە لایەن هێزە باڵا دەستەکان پێرەوی لیوەکراوە هەموو هەژموونی زۆرینە بووە بۆ مسۆگەر کردنی بردنەوەی هەڵبژاردن بوو ، بەداخەوە گە کاریگەری نەرێنی جێ ‌هێشتوە لەسەر پرۆسەی سیاسی عێراق دا. 

لێرەدا ناگەڕێنەوە سەر یاسای خولەکانی پێشووئەنجومەنی نوێنەران بەڵکو تەنها ئاماژە بەیاسای هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی ئەنجومەنی نوێنەران دەدەین کە بە یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020 ئەنجامدرا ، لە ئێستادا ئەگەر سەرنج بدەین بۆ یاسای هەڵبژاردنی خولی شەشەم یاسای ژمارە (9) لە لایەک هەموار کراوە بە یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023، لە لایەکی ترەوە یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020 بەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 هەڵوەشێنراوەتەوە، کە بابەتێکە دەکرێت خوێندنەوەی بۆ بکرێت لەبه‌ر ڕۆشنایی ماددەکانی یاساکە.

ئەوەی لەم خوێندنەوە جێگای باس و شرۆڤەی ئێمەیە یاسای هەڵبژاردنی ژمارە ( 9 ) ی ساڵی 2020 و یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 یاسای هەمواری سێیەمی  یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا و قەزاو ناحەیە رێکنەخراوەکان لەگەڵ هیچ هەرێمێکدا . سەرەتا پێویستە یاساکان لێک جیا بکەینەوە چونکە ئەنجومەنی نوێنەران دوو یاسای جیاواز ی بۆ دوو ئەنجومەنی جیاواز لە یەک یاسادا هەموار کردۆتەوە:

یەکەم : یاسای ئەنجومەنی نوینەران:
یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020 یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانە کە لە کە لە (50) ماددە و پاشکۆی دابەشکاری بازنەکان پێکهاتوە و لە ژمارە (4603) ڕۆژنامەی فەرمی وەقائیعی عێراقی بڵاو کراوەتەوە.

دووەم: یاسای ئەنجومەنی پارێزگاکان:  یاسای ژمارە (12) ساڵی 2018 کە لە (52) ماددە پێکهاتوەو لە ژمارە (4494) ڕۆژنامەی فەرمی وەقائیعی عێراقی بڵاو کراوەتەوە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانە کە دوو جار هەموار کراوە ، هەمواری یەکەم بەیاسای ژمارە (١٤)ی ساڵی ٢٠١٩ کراوە کە لە ژمارە (4553) ڕۆژنامەی فەرمی وەقائیعی عێراقی بڵاو کراوەتەوە ، هەمواری دووەمی بە یاسای (27)ی ساڵی 2019 کراوە کەلە ژمارە (4566) ڕۆژنامەی فەرمی وەقائیعی عێراقی بڵاو کراوەتەوە.

سێیەم: یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 یاسای هەمواری سێیەمی یاسای ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاکان کە لە (26) ماددە پێکهاتوەو، لە ژمارە (4718) ڕۆژنامەی فەرمی وەقائیعی عێراقی بڵاو کراوەتەوە.

سەرتا دێنە سەر شرۆڤەی یاسای ئەنجومەنی نوێنەران:
یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020 ئەو یاسایە بوو کە هەڵبژاردنی خولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێ ئەنجام دراوە، بەڵام  لە ئێستادا بە یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 هەموار کراوە لە لایەک هەموار کراوە، لە لایەکی تر بەهەمان یاسا هەڵوەشێنراوەتەوە، هەموارەکەش بۆ دوو یاسا بەیەکەوە کراوە واتە بۆ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9) و یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی هەموار کراوە ژمارە (12)ی ساڵی 2018.

یاسای ژمارە (4) ساڵی 2023 بەناوی یاسای هەمواری سێیەمی یاسای ئەنجومەنی نوینەران و یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاوقەزاو ناحیەکانە، جارێ گەر دیقەت بدەین ناوی یاساکە هەڵەیە چونکە یاسای ئەنجومەنی نوێنەران ژمارە (9)ی ساڵی 2020 هەمواری یەکەم و دووەمی بۆ نەکراوە ، واتە لەڕوی یاساییەوە دەبوایە ناوی یاساکە ( یاسای هەمواری یەکەمی یاسای ئەنجومەنی نوێنەران و یاسای هەمواری سێیەمی یاسای پارێزگاوقەزاو ناحەکان بوایە) گەر مەبەستی یاسادانەر هەموار کردنی هەر دوو یاساکەیە، بەڵام گەر نیەتی یاسا دانەر هەڵوەشاندنەوەی یاسای ئەنجومەنی نوێنەرانە دەبوایە لە ڕووی یاساییەوە یاساکە ناوی (یاسای هەمواری سێیەمی یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان و یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران) بوایە.

چونکە گەر سەرنج بدەین بەپێی بڕگەی یەکەم لە ماددەی (25)ی یاسای ژمارە (4) ساڵی 2023 یاسای ئەنجومەنی نوێنەران هەڵوەشێنراوەتەوە چونگە بەدەقێکی ڕوون دەڵێت ( اولا : یلغی قانون انتخابات مجلس النواب العراقی رقم (9) لسنە 2020) کەواتە لێرەدا دژ یەکی هەیە لە نێوان ناونیشانی یاساکە کە بەناوی یاسای هەمواری سێەمی یاسای ئەنجومەنی نوێنەران و یاسای ئەنجومەنی پارێزگا وقەزاو ناحەکان هاتوە. چونکە لەروی زمانەوانی و ناوەرۆکە جیاوازی زۆر هەیە لە نێوان زاراوەی (هەموارکردن و هەڵوەشاندنەوە).

بۆیە بەپێی دەقی ماددەی (130) دەستور لە ئێستادا یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020 بەرکار نییە وەک لەماددەکەدا هاتوە ( یاسا كارپێكراوەكان كاریان پێدەكرێت ئەگەر هەڵنەوەشێنرابێتنەوە یان هەموار نەكرابن بەگوێرەى حوكمەكانى ئەم دەستوورە.

کەواتە ئێستا ئەو یاسایەی بەرکارە یاسای ژمارە (٤)ی ساڵی 2023 بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، ئەو یاسایە لە (26) ماددە پێکهاتوە، ئەگەر لە ناوەڕۆکی یاساکە وورد بینەوە چوارچێوەی یاسایی هەڵبژاردنی ئەم خولە بەم شێوەی خوارەوەیە:

یەکەم: لەماددەی یەکەمی یاساکەدا دەڵێت ئەم یاسایە بەسەر ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگا وقەزاو ناحیەکان جێبەجێ دەبێت، بەڵام لە یاسای ژمارە (4) باسی هەڵوەشاندنەوەی یاسای پارێزگاو قەزاو ناحەکانی نەکردوە.

دووەم : لە ئاماژەدان بە ماددە هەموار کراوەکان لەهەردوو یاساکە جیاوازن 
سێیەم : لەماددەی (7) یاساکەدا هاتوە ماددەی (12)ی یاساکە هەمواردەکرێت بەم شێوەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە ( دەنگە دروستەکانی هەر لیستیەکە دابەشی ژمارە 1.7 ، 3 ، 5 ، 7 ، 9) دەکرێت بۆ دەرهێنانی ژمارەی کورسیەکان، هەموارەکە بۆ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دروستە بەڵام ماددەی (12) لەیاسای ئەنجومەنی نوێنەران بابەتێکی ترە، گەر بەو بنەمایە وەریبگرین ئەوا لەم هەڵبژاردنە کار بە سیستەمی نوینەرایەتی رێژەیی بەشیوازی سانتلیگۆی هەموارکراو دەکرێت.

چوارەم :بەپیی ماددەی (9) یاساکە ماددەی (15) لەیاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020ی هەموار کردوە و دەلێت ماددەکە بەم شیوەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە، بە پێی ناوەرۆکی ماددەکە، کار بە سیستەمی براوەی یەکەم ناکرێت، بەپێی خشتەیی هاوپێچی یاساکە (320) کورسی بەسەر پارێزگاکان دابەش کردوە، هەروەها (9) کورسیی بۆ پێکهاتەکان تەرخان کردوە، بەبێی ڕەچاوکردنی بنەمای بڕگەی یەکەمی ماددەی (49)ی دەستور کە لە ئێستادا پرۆسەی سەرژمێری ئەنجام دراوە.
 
پێنجەم: بەپێی ماددەی (10) یاساکە ماددەی (16) یاساکەی هەموار کردوە ناوەرۆکی هەموارەکە بۆ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان دروستە، بەڵام بۆ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران بابەتێکی ترە.

شەشەم : ئەوەی لە یاساکە دەخوێنرێتەوە :
１- بازنەکانی هەڵبژاردن لەسەر بنەمای پاڕیزگا رێکدەخرێنەوە.

２- کار بەسیتەمی نوێنەرایەتی رێژەیی شێوازی سانتلیگۆی هەموارکراو دەکرێت دەنگی حزبەکان و کاندیدانی تاک بۆ کورسی یەکەم بەجیا دابەشی (1.7) دوای ئەوە دەنگی حزبەکان بۆ کورسیەکانی تر دابەشی ژمارە تاکەکان دەکرێت تا هەموو کورسیەکان تەواو دەبن.

３- پێویستە دەنگدەر بە ئیجباری دەنگ بدات بەلیستەی حزبەکان ، بەڵام بۆ کاندیدان ئیختیارییە ، واتە دەبێت یەکەم جار دەنگ بە لیستی دڵخوازی بدات ئینجا گەر بیەوێت ئارزومەندانە دەنگ بە کاندیدێکی هەمان لیست بدات.

４- کورسی کاندیدە براوەکان بەپێی ژمارەی دەنگەکانیان رێکدەخرێتەوە ، واتە شێوازی لیستی نیمچە کراوە پێرەو دەکرێت .

５- هەروەها تەمەنی کاندیدان نابێت لە (30) کەمتر بێت و مەرجە خاوەنی بڕوانامەی بکالۆریۆس بێت بۆ کۆتاکانیش لە ئامادەیی کەمتر نەبێت، لەخولی پێنجەمی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران تەمەنی کاندید (28) ساڵ بوو وەک لە بڕگەی یەکەمی ماددەی (8) یاسای ژمارە (9) ساڵی 2020 هاتبوو.

６- تۆماری بایۆمەتری و کارتی نیشتیمانی بەکار دەهێنرێن.
７- ئەژمار کردن و جیاکردنەوەی ئەلکترۆنی پێرەو دەکرێت.
８- ژمارەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەرانی بە ٣٢٩ ئەندام دیار کردوە.

دەرنجام: هەروەک لەسەرتا ئاماژەمان بە ماددە دەستوریەکان دا ، بە پشت بەستن بەو بنەمایانە و گەرانەوە بۆ بڕگەی یەکەمی ماددەی (25) لەیاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 یاسای هەمواری سێیەم یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پارێزگاو قەزاو ناحیەکان، یاسای ئەنجومەنی نوێنەران هەڵوەشێنراوەتەوە ، بەڵام لە ناوەرۆکی یاساکەدا کە لە (26) ماددە پێکهاتوە لەکۆی (25) ماددە باس لە هەموارکردن و لادان و هەڵوەشاندنەوە دەکات بەبێ ئەوەی بلێت لەکام یاسا ئەو گۆرانکاریانە بکرێت لەگەڵ ئەوەشدا چەند ماددەیەک زیاد کراوە بەبێ ئەوەی بڵێت دەبن بە ماددەی چەند و بۆکام یاسا.

بۆیە گەر لە ماددە پەیوەندیدارەکاندا دەڵێت ماددەکە هەموار دەکرێت یان زیاد دەکرێت یان لادەدرێت و لە زیادکردنی مادەکانێش دەڵێت بۆ یاساکە زیاد دەکرێن، گەر مەبەستی یاسادانەر هەڵوەشاندنەوەی یاساکەیە بۆچی باس لە هەموار دەکات، بەرای ئێمە یاسا دانەری عێراقی بەمەبەست یان بێ مەبەست کەوتۆتە هەڵەو لادان لە کار کردن بە رێکارو بنەما دەستوری و یاساییەکان لەدەرکردنی ئەم  یاسایە هەروەها پێرەوی رێکاری شکلی و بابەتیش نەکراوە ، چونکە ناکرێت دوو یاسا جیا لەناو یاسایەک هەموار بکرێن . ئەگەر نیەتی یاسا دانەر هەڵوەشاندنەوەی یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020 بێت وەک برگەی یەکەمی ماددەی (25) یاسای ژمارە (4)دا هاتوە ئەوا لەم هەڵبژاردنە تەنها حوکمەکانی یاسای ژمارە (4)ی ساڵی 2023 بەسەر هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەراندا جێبەجێ دەکرێن بێ گومان ئەم یاسایەش بە تەنها بەس نین بۆ یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران، بۆ نمونە لە ماددەی (9) یاسای ژمارە (4) دا ده‌ڵێت ماددەی (15)ی یاسا هەموار دەکرێت کە لە بنەرەتدا ماددەی (15) ماددەیەکە لە یاسای ژمارە (9)ی ساڵی 2020، بۆیە باشتر وایە ئەنجومەنی نوێنەران یاسایەکی نوێ بۆ هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران دەربکات کە وەڵام دەرەوەی خواستی دەنگدەران و پارتە سیاسیەکان و ڕای گشتی بێت ، گەر نا باشتر وایە بگەڕێنەوە بۆ کۆنوسی دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەران گەر هەڵەی چاپ بێت ئەم هەڵەیە چاک بکرێتەوە.

لەکۆتایی بە وتەیەکی کوردی کۆتایی بەم بابەتە دێنین و دەڵێن (کەنگر و ماست بە وادەی خۆی) مەبەستی ئێمەش ئەوەیە تا کات بەردەستە یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەران رێکبخەنەوە لە دوو توێی یاسایەکی سەربەخۆدا.

*نوسەر و یاسایی